Pasepeeivi, juovlâmáánu 1. peeivi, viettui Maailm AIDS-peivi, mon teeman lâi ”Valjii vuoigâdvuođâi kiäinu”. Taat teema tiädut olmoošvuoigâdvuođâi merhâšume HIV- já AIDS-pargoost.
”Puohâin kalga leđe vuoigâdvuotâ HIV muuneeldestimân, testaamân já tiipšon pesâmân tast huolâhánnáá, maggaar sosiaallâš teikâ ekonomlâš status, tuávááš teikâ enâmistorroomstatus ulmust lii”, iätá tiervâsvuođâ- já pyereestvaijeemlágádâs eromâštotkee Kirsi Liitsola THL tiäđáttâs mield.
Tiervâsvuotâ- já pyereestvaijeemlágádâs tiäđáttâs mield Suomâ lii luhostum pyereest HIV-njuámumij tipšoost já epidemia haaldâšmist. HIV:ân já ton tiipšon lohtâseijee tiäđuin láá liijká ain vááijuvvuođah nuuvt tiervâsvuotâtipšoost ko ubâ ohtsâškoddeest-uv. Tiäđu váilum sáttá tovâttiđ palo já stigmaid já äjittiđ HIV-teestân vyelgim já tipšo algâttem.
HIV-infektion lii pehtilis tipšo, mii taha máhđulâžžân tiervâs já tavdâmerhâttes eellim HIV-njuámmum finnim ulmui, já tot iästá meid virus njuámmum iärásáid.
Euroop tavdâiestim- já kocceemkuávdáá ECDC ive 2024 koijâdâllâm mield 74 prosentid tiervâsvuotâtipšo pargein Suomâst tiettii, et luhostum HIV-tipšo meddâlist njuámmumriiskâ seeksist. Västideijein kuittâg vááijuv peeli tiettii muuneeldestee HIV-njuámumist syeijejeijee táálhudmist adai prepist.
Meid táválij ulmui tiäđuid HIV:st lii tárbu lasettiđ. Masaba puohah tiettii, et HIV sáttá njuámmuđ suoijiihánnáá seeksist, mut tuše jyehi viiđâd västideijee tieđij, et šiev HIV-tipšoost leijee olmooš ij njuámut HIV suoijiihánnáá seeksistkin. Jyehi niäljád ulmust lâi puástutiätu tast, et HIV-njuámmum finniiččij cummâlušmáin-uv. Joba 74 prosentid västideijein ij máhđulávt álgáččii parâkoskâvuotân taggaar ulmuin, kiäst lii HIV-njuámmum.
”Rievtis tiätu HIV:st já ton tipšommáhđulâšvuođâin iššeed ucediđ munekááduid, avžut testaamân já tiipšon vyelgimân já siämmást meid tuárju epidemia lopâttem”, iätá eromâštotkee Liitsola.
OA HIV- já AIDS-ohjelm (UNAIDS) ulmen lii meddâlistiđ HIV já AIDS tovâttem uhke aalmugtiervâsvuotân majemustáá ive 2030.
HIV-epidemia puáhtá čuávvuđ 95–95–95-ulmij tuottânšoddâmáin. Ulmij miäldásávt 95 prosentid HIV-positiivlijn ulmuin tietih njuámmumstis, 95 prosentid sist láá táálhudmist já sist 95 prosentist tipšopuáđus lii pyeri.
Tiervâsvuotâ- já pyereestvaijeemlágádâs aalmuglâš kvaliteetregisteráid kullee HIV-register tiäđui mield Suomâ lii juksâm 95–95–95-uulmijd ive 2023, mii meerhâš, et njuámmum finnim ulmui tipšo já epidemia haldâšem láá šiev tiileest.
Šiev tile paijeentoollâm váátá kuittâg juátkojeijee pargo já čonnâsume OA ulmijd, moh lohtâseh olmoošvuoigâdvuođâi nonniimân já HIV vuástásii pargo estui meddâlistmân.
Käldee:
– Suomi on saavuttanut YK:n tavoitteet hivin hoidossa, mutta hiviin liittyvissä tiedoissa on yhä puutteita (thl.fi)
Kove: Mohamed Hassan (Pixabay)