Sahhiittâlâm Tallinna NoDaLiDa-kielâteknologiakonferensist (2.–5.3.2025) Tarto ollâopâttuv totkee Joshua Wilbur, kote totká pittáámsämikielâ. Sun lii eidu toollâm Keynote-sahâvuárus pittáámsämikielâ digitistmist já muštâlâm, maht taat pargo pyeremustáá tahhoo uccáá resursijgijn. Kuldâleijei čiälgá tállân, et saahâ lii kriittisávt uhkevuálásii kielâst: pittáámsämikielâ sárnooh láá elimin tuše 30. Kielâ sárnoo vala Ruotâ Arjeplogist (pittáámsämikielân Arjepluovva). Nuorâmuuh kielâsárnooh láá 50-ihásiih. Kielâ illá sirdoo nuorâbáid puolváid, mii lii kielâ siäilum eellimiähtu. Tot máttááttuvvoo muádi okkotiijme verd škoovlâst, mut vädisvuottân láá váiloo olmoošresurseh já kielâst váiloo äššitubdâmuš. Nubbe vädisvuotâ lii meid tot, et kuávlust ääsih meiddei tavesämikielâ sárnooh, já talle ko lii saahâ ”sämikielâst”, lii automaatlávt saahâ tavesämikielâst. Pittáámsämikielâ ij jurgin finnii torjuu. Ruđâlávt Ruotâ ij lah tuárjum Joshua Wilbur pittáámsämikielâ pargoid. Motomin sun lii finnim 500 euro sume sänikirjees almostittem várás. Suu tutkâmruttâ lii puáttám Taažâ peln.
Joshua Wilbur lii ovdil tutkâm pittáámsämikielâ käävci ihheed. Tääl suu pargoääigist Tarttoost lijgo tuše uccâ uásáš pittáámsämikielân, já sun lii kielâ áinoo totkee. Taat uáinus lii huolâstuttee, tastko pargo ličij hirmâd ennuv. Ij lah älkkee prioristiđ pittáámsämikielâ pargoid kielâ siste ige lah älkkee prioristiđ pittáámsämikielâ suu jieijâs pargokove siste.
Mun koijâdâm sust, moin naalijn sust šoodâi pittáámsämikielâ totkee. Sun muštâl, et sun tarbâšij náguskirjeproojeekt já et pittáámsämikielâ váhá tego koočâi suu aaskan tutkâm peht. Pittáámsämikieláin lâi ennuv pargo porgâmnáál.
Pittáámsämikielâ kieddipargoos aalgâst Joshua Wilbur muštâl, et sun algâttij uccáá tiäđuigijn. Sust lâi tiäđust oovtâ puárásub nissoon nommâ já postâčujottâs. Taan ulmust sun tieđij tommit, et sun maatij pittáámsämikielâ. Joshua Wilbur tastoo sooitij nissoon uksâkiälu já čielgij, et sun lâi ucâmin pittáámsämikielâ sárnoid. ”Taan nissoon peht puoh talle aalgij”, sun muštâl. ”Já ton maŋa páihálâš lostâ perustui muu pargoost já čaalij must mainâs. Tastoo kiinii eres pittáámsämikielâ sárnoid sooitij munjin já halijdij teivâdiđ. Tot lâi hävski.” Joshua Wilbur muštâl, et ulmuuh láá váldám suu pyereest vuástá. Motomeh ulmuuh iä lah nuuvtkin perustâm. Stuárráámus čuolmâ lii lamaš suu mielâst tot, et sun ij lah ruátálâš.
Joshua Wilbur lii lamaš fáárust meid pittáámsämikielâ ortografia huksiimist. ”Taas lâi tárbu, tastko kielâ koolgâi čäälliđ”, sun čielgee. Virgálâš ortografia kielâst lii lamaš ive 2019 rääjist, já ton ovdedemproosees juátkoo ain.
Joshua Wilbur kiävttá nuuvt kočodum CARE-prinsiipijd pittáámsämikielâ tutkâmist: C-puustav puátá eŋgâlâskielâ eđâlduvâst Collective benefit, adai tiäđu (uđđâsist)kevttim tuárju algâaalmug já puáhtá oovdân siärvus áárvuid. A-puustav puátá eđâlduvâst Authority to control, adai algâaalmug kolgâččij jieš leđe fáárust miäruštâlmin materiaal kiävtu. R-puustav puátá säänist Responsibility, adai tot tiädut ovdâsvástádâs, adai (ij-)algâaalmugliih instituuteh kalgeh tähidiđ, et tiätu tuárju algâaalmugjuávhu(id). E tiädut eetiik, adai algâaalmug eetiik kolgâččij stivriđ tiäđui kevttim.
Pittáámsämikielâst láá ohtsis vittâ tutkâmuš äigipaajeest 1893–2015. Joshua Wilbur jieš almostitij pittáámsämikielâ kielâoopâ A grammar of Pite Saami ive 2014. Ton lasseen sun almostitij pittáámsämikielâ sänikirje Pitesamisk ordbok ive 2016. Taan sänikirjeest láá suullân 6 000 uuccâmsäännid.
Jieijâs materiaalij lasseen Joshua Wilbur lii kiävttám professor Israel Ruong tekstâvuárháid, sänirááju tutkâmijd, paradigmaid já paddiimijd. Ruong jieš lâi pittáámsämikielâ sárnoo. Mudoi pittáámsämikielâ materiaaleh láá vyerkkejum ISOFân (Ruotâ kielâ- já folklore-instituut) Uppsalan. Eres totkei ucebeh tekstâčuágálduvah láá meiddei vyerkkejum siämmáá sajan. Taah láá kieđâi čallum dokumenteh, moh iä lah digitistum.
UNESCO ana pittáámsämikielâ tile kriittisávt uhkevuálásâžžân. Tile lii huolâstuttee meid tondiet ko etnisii juávhu siste iä kavnuu totkeeh. Pittáámsämikielân láá almostum kuttâ kirje, moh láá jurgâlusah, mut vaidâlitteht nubbe jurgâleijee lii eidu jáámmám.
Kielâ lii kuittâg viehâ muudon dokumentistum, já täst Joshua Wilbur rooli lii lamaš čuuvtij tehelâš. Joshua Wilbur uáinu kielâ kevttimist lii taggaar, et kielâsárnooh kevttih pittáámsämikielâ talle ko paddim lii joođoost, mut tállân ko paddim čáská, muttoo kielâ-uv eenâblovokiellân.
Mun halijdiččim lopâttiđ artikkâl positiivlávt, mut mielâ lii sorolâš. Tággáár tiileest, mast pittáámsämikielâ tääl iälá, ton ovdedem páácá ovtâskâs ulmui ärdei oolâ, kiäh iä kuulâ kielâsiärvusân já kiäin ij jiešalnees lah asto tutkâđ kielâ ige porgâđ tain. Tääl ličij-uv tehelâš finniđ ulmuid, kiäh opâttâlâččii kielâ. Kielâmiäštár-uáppee-metodáin sátáččij vala finniđ puátusijd. Joshua Wilbur tuáivu-uv sahâvuárus ääigi, et kielâst šodâččij mahtnii eenâb kevttimkielâ. Kielâsiärvus lii täst kuittâg-uv kuávdáš saajeest, já taas tarbâšuuččij jotelávt stivrim já kielâ nonnim.
Jis mihheen ij tábáhtuu, te pittáámsämikielâ forgâ siärvá časkâm sämikielâi juávkun oovtâst kiemâsämikieláin já äkkilsämikieláin. Tuáivu mield immâšeh vala iđáččii.
Koveh: Marja-Liisa Olthuis (artikkâlkove) já Joshua Wilbur (tutkâmušah)